Sự sụp đổ của cơ chế giải quyết tranh chấp WTO dường như sắp xảy ra và sẽ thách thức chính nền tảng của cái gọi là trật tự thương mại tự do hậu WTO.

Nếu quan điểm của chính quyền Donald Trump về Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) không thay đổi thì ngày 11 tháng 12 có thể coi là ngày đánh dấu sự kết thúc của một kỷ nguyên trong thương mại toàn cầu. Thêm hai thành viên nữa (trong số ba thành viên còn lại) của Cơ quan phúc thẩm giải quyết tranh chấp tại WTO sẽ kết thúc nhiệm kỳ vào ngày này.

Cơ quan phúc thẩm là cơ quan trọng tài đưa ra phán quyết cuối cùng về vụ việc tranh chấp, thông qua một hội đồng. Tuy nhiên, do Hoa Kỳ ngăn cản việc bổ nhiệm người thay thế cho các thẩm phán nghỉ hưu trong vài năm qua, nên số lượng thành viên của cơ quan phúc thẩm này đã giảm xuống chỉ còn ba người. Đây là số thành viên tối thiểu cần thiết để thành lập hội đồng phúc thẩm. Vì vậy, khi hai thành viên nữa kết thúc nhiệm kỳ ngày 11 tháng 12, cơ quan này không thể duy trì chức năng của mình.

Một số người có thể đặt câu hỏi: "Đây có phải là một vấn đề lớn không?". Quả thực sẽ là một vấn đề lớn đối với những người thúc đẩy đạt được tự do hóa thương mại sâu rộng trong một trật tự toàn cầu không bình đẳng, trước tiên là theo Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại (GATT), sau đó là dưới sự bảo trợ của các hiệp định cơ bản thành lập WTO.

Đối với những người ủng hộ tự do thương mại, các nguyên tắc của tổ chức WTO là một trở ngại trong việc tạo ra một trật tự toàn cầu hội nhập hoàn toàn thông qua thương mại “tự do”, tức hoàn toàn không có các hạn chế định lượng và không có thuế quan (hoặc thuế quan rất thấp). Trở ngại đầu tiên là WTO cho phép một số công ty sản xuất được giữ thế độc quyền thông qua quy định về bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ . Một trở ngại nữa đến từ quy tắc đồng thuận của WTO, khi mà 164 thành viên của WTO có 164 phiếu bầu bằng nhau và WTO chỉ đưa ra quyết định khi có sự nhất trí của tất cả. Do sự khác biệt giữa quốc gia về kinh tế, chính trị và xã hội, nên việc đạt được đồng thuận của các thành viên là rất khó khăn, nhất là về vấn đề tự do thương mại và mức độ tự do hóa. Do đó, sau nhiều năm đàm phán, Vòng đàm phán Doha vẫn chưa tới hồi kết là việc không mấy ngạc nhiên.

Cơ chế giải quyết tranh chấp

Trong quá trình đấu tranh để đưa ra các yếu tố mới của tự do hóa thương mại và đầu tư toàn cầu, các nước tham gia Vòng đàm phán Uruguay đã đưa ra một cơ chế giải quyết tranh chấp mạnh mẽ nhằm đảm bảo sự tuân thủ của các thành viên đối với các nguyên tắc tự do hóa đã được thỏa thuận. Trong trường hợp có bên vi phạm các nguyên tắc, nước thành viên chịu ảnh hưởng có thể đệ trình lên cơ quan giải quyết tranh chấp (DSB). Một hội đồng được chỉ định hợp lệ sẽ xác định liệu có vi phạm thực tế hay không và đề xuất biện pháp khắc phục.

Các thành viên bị khởi kiện có thể kháng cáo quyết định trên bằng cách đưa vụ việc lên cơ quan phúc thẩm. Quyết định của cơ quan phúc thẩm là quyết định cuối cùng, ngay cả khi không ràng buộc về mặt kỹ thuật, đặc biệt là đối với các nước có nền kinh tế mạnh như Hoa Kỳ. Quy trình giải quyết tranh chấp phức tạp này nhằm đảm bảo sự minh bạch cho hệ thống.

Khi quy trình giải quyết tranh chấp được khởi động, các bên đều kỳ vọng hầu hết các tranh chấp sẽ dừng lại sau giai đoạn ra phán quyết của hội đồng mà không cần kháng cáo lên cơ quan phúc thẩm. Tuy nhiên, trên thực tế, phần lớn các quyết định của hội đồng đều bị kháng cáo, với tỉ lệ trên 90%.Điều này khiến gánh nặng của cơ quan phúc thẩm sẽ nhiều hơn trong khi số lượng thẩm phán thành viên ngày càng giảm. Tóm lại, chức năng giải quyết tranh chấp với ý nghĩa bảo vệ các nguyên tắc cơ bản của tổ chức đã ngày càng bị giảm đi trong những năm qua. Hiện tại, thậm chí cơ chế này có thể sẽ không hoạt động nữa. Điều này thách thức chính nền tảng của cái gọi là trật tự thương mại tự do thời kỳ hậu WTO.

Sự không khoan nhượng của chính quyền Trump đối với cơ quan phúc thẩm được đẩy lên cao, xuất phát từ việc Mỹ tin rằng cơ quan phúc thẩm đã vượt quá chức năng và muốn kiểm soát quyền lực, đi ngược lại lợi ích của Mỹ. Mới gần đây, đại diện Thương mại Hoa Kỳ Robert Lighthizer đã tỏ ra không hài lòng với phán quyết của cơ quan phúc thẩm tuyên bố mức thuế đối kháng mà Hoa Kỳ áp dụng đối với hàng nhập khẩu của Trung Quốc là bất hợp pháp. Ông nói: "Báo cáo phúc thẩm làm suy yếu các quy tắc của WTO, khiến chúng kém hiệu quả hơn trong việc chống lại các khoản trợ cấp cho SOE [doanh nghiệp nhà nước] – vốn đang gây tổn hại cho công nhân và doanh nghiệp Hoa Kỳ và làm méo mó thị trường trên toàn thế giới". Ngoài ra, cơ quan này cũng bị phàn nàn vì không làm việc đúng cách, không tuân thủ thời hạn khi xem xét kháng cáo trong khi các thẩm phán được trả thù lao cao.

Quyết định đơn phương của Hoa Kỳ chống lại WTO có nguồn gốc chính trị từ việc Trump nhận được sự ủng hộ từ tầng lớp lao động và trung lưu bị bỏ lại phía sau trong quá trình toàn cầu hóa, bị giảm hoặc không thể tăng thu nhập, trong khi thu nhập của tầng lớp giàu có dù chỉ chiếm 1% dân số nhưng lại tăng không ngừng.

Mấu chốt của vấn đề là khi thương mại tự do hóa hơn đã mang lại lợi ích cho các công ty xuyên quốc gia của Hoa Kỳ và các nước phát triển khác thông qua việc chuyển nhà máy sản xuất sang các địa điểm có nhân công giá rẻ, trong khi đó cũng đồng thời làm tổn hại cuộc sống của những người không có khuynh hướng hoặc không có cơ hội thoát khỏi biên giới quốc gia của họ. Theo Trump hùng biện, chiến dịch "nước Mỹ đầu tiên" và lấy lại vị thế quốc gia đòi hỏi phải khắc phục sự mất cân bằng này bằng cách hạn chế hàng hóa sản xuất ở nước ngoài nhập vào thị trường Hoa Kỳ, đưa các cơ sở sản xuất trở về nước và tái lập nước Mỹ như một nhà cung ứng quan trọng cho thị trường toàn cầu. Trump lập luận rằng mô hình hiện tại của WTO đã gây trở ngại cho việc hiện thực hóa mục tiêu trên, đồng thời đổ lỗi cho các quyết định sai lầm của các chính quyền Hoa Kỳ trước đây. Chủ nghĩa đa phương cần được định hình lại vì lợi ích của Hoa Kỳ và quyết định động thái đối xử với A.B. chỉ là bề ngoài của chiến dịch.

Các chính phủ, như Canada, Đức và Nhật Bản, nhận ra rằng họ sẽ là kẻ thua cuộc nếu Hoa Kỳ thúc đẩy chương trình nghị sự của mình. Vì vậy, nhiều lựa chọn thay thế đang được thử nghiệm, từ việc thay đổi các thủ tục trọng tài được hai bên thống nhất cho đến việc tự nguyện hủy bỏ quyền kháng cáo chống lại các phán quyết của hội đồng xét xử. Tuy nhiên, sự tuân thủ tự nguyện sẽ dễ dàng bị rút lại. Hơn nữa, các biện pháp này không thỏa đáng vì chúng sẽ tách Hoa Kỳ ra khỏi khuôn khổ giao dịch dựa trên quy tắc, trong khi đó nước này lại là một trong những thị trường lớn nhất thế giới và là quốc gia mẹ của một số lượng lớn các công ty xuyên quốc gia.

Điều này đã dẫn đến việc các quốc gia từ bỏ nỗ lực tìm giải pháp thay thế cho khuôn khổ giải quyết tranh chấp, trong đó cơ quan phúc thẩm là điểm mấu chốt. Thay vào đó, các nước tập trung vào việc khiến Hoa Kỳ phải chùn chân và trở lại chấp nhận các nguyên tắc của WTO. Sự sụp đổ của cơ quan phúc thẩm vào ngày 11 tháng 12 cho thấy nỗ lực này không hiệu quả.Nếu không có giải pháp thỏa đáng nào được đề xuất thì đây có thể xem như sự kết thúc của kỷ nguyên WTO. Nếu điều này xảy ra, các thị trường mới nổi như Ấn Độ có thể phải rà lại các hiệp định thương mại vì không còn được hưởng quyền tiếp cận miễn phí vào các thị trường khác trên toàn cầu. Trong trường hợp này, các chiến lược mới có thể xem xét lại chính sách mở cửa đối với vốn nước ngoài, đặc biệt là vốn tài chính. Tuy nhiên, điều này cũng rất khó khăn, vì dòng tài chính tự do là một tính năng thiết yếu của hệ thống hậu Bretton Woods. Tuy nhiên, hi vọng là thời hậu kì của Vòng đàm phán Uruguay có thể yêu cầu các quốc gia thực hiện giải pháp này.

Nguồn: the Hindu

Từ khóa: WTO, cơ quan phúc thẩm, sụp đổ